عقلانیت شهود

(تحریر فصوص الحکم قیصری)

جلد دوم

آیت الله جوادی آملی

کتاب عقلانیت شهود، شرح و تفسیر کتاب فصوص الحکم قیصری است.

این کتاب توسط آیت الله جوادی آملی تألیف شده است. ایشان در این کتاب سعی نموده است که مطالب کتاب فصوص الحکم را با بیان علمی و فلسفی، تبیین نماید. زیرا از نظر ایشان، حکمت، خصوصا حکمت متعالیه، زبان عرفان و منطقِ بیان حقائق شهودی است. لذا در این کتاب کوشیده‌اند تا با ارتقاء بخشیدن به حکمت متعالیه، عرفان را به معنای واقعی کلمه، نظری و برهانی کنند و صبغه علمی بیشتری به آن بدهند.

این کتاب در تحریر کتاب فصوص الحکم، تنها یک کتاب از ده‌ها کتابی نیست که شامل شرح و تفسیر فصوص الحکم است، بلکه یک اثر جامع است که می‌تواند بقیه آثاری را که در این زمینه منتشر شده است را پوشش دهد.

به نظر آیت الله جوادی آملی، عرفان نظری، سلطان علوم است و باید در تمام جهات سلطه آن حفظ شود.

ویژگی‌های کتاب عقلانیت شهود:

از ویژگی‌های بارز این کتاب ارزشمند می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

الف) هماهنگی با مباحث علوم قرآنی و تفسیری؛ به دلیل قرابت کتاب فصوص الحکم قیصری با قرآن و بهره‌گیری از آیات الهی، به ویژه آیات مرتبط با قصص انبیاء، مطالب کتاب عقلانیت شهود، با مباحث تفسیری و علوم قرآنی، کاملا هماهنگ است.

ب) نگاه دقیق و نقادانه به کلام قیصری؛ در بیان متن کتاب فصوص الحکم، تمام همت مؤلف به کار رفته است تا مقاصد مصنف آن به خوبی روشن گردد. اما در عین حال در مواردی به نقد و ارزیابی و رفع کاستی های آن نیز پرداخته شده است.

ج) بیان علمی همراه با استدلال فلسفی برای رفع تهافت‌ها؛ استاد جوادی آملی به این نکته تأکید دارند که زبان عرفان، زبان تأویل است، اما تأویل به هیچ وجه نباید از ظاهرش فاصله بگیرد و سخنی مخالف با ظاهرش را بیان کند.

لذا در این کتاب سعی نموده است تا تهافت‌های فراوان بیانی و معنایی را که موجب سرگشتگی و حیرت اهل عرفان بوده است، تا حد زیادی مرتفع نموده و با بیان علمی و استدلال فلسفی آنها را حل و فصل نماید. البته در برخی از موارد که قابلیت همسویی با محتوای وحیانی وجود نداشت را مردود دانسته‌اند.

د) نگارش اشارات و لطایف در پایان هر فصل؛ استاد با توجه به اهمیت جایگاه کتاب فصوص الحکم و موقعیت استثنایی مصنف آن به عنوان پدر عرفان، با حساسیت و دقت تمام ضمن تبیین و تفسیر کامل متن آن، با نگارش «اشارات و لطایف» در پایان هر فصل، هم جنبه‌های اثباتی متن و هم بایدها و نبایدهای لازم را در باب آن یادآوری کرده‌اند.

ز) ارائه مباحث در جلسات درس؛ از جمله امتیازات شایسته کتاب عقلانیت شهود این است که مباحث آن پیش از آنکه بر صفحه کاغذ بنشیند، در میان جمعی از طلاب و روحانیون اهل ذوق، مطرح شده است و اتقان و پختگی لازم را کسب نموده است. البته پس از این مرحله و در مرحله نگارش نیز در جلسات متعدد با حضور حضرت استاد مورد بازبینی دقیق قرار گرفته است.

محتوای جلد دوم کتاب عقلانیت شهود؛

جلد دوم کتاب به شرح فصل دوم فصوص الحکم قیصری (فی أسمائه و صفاته) و نیز فصل سوم (فی الأعیان الثابته و التنبیه علی بعض المظاهر الأسمائیه) پرداخته است. در ضمن این فصل مباحث بسیار گسترده و مفیدی مطرح شده است که اهم آن عبارت است از:

اسماء و صفات الهی

اقسام سه‌گانه صفات ثبوتی

صفات متقابل و صفات مطلق

کثرت تشکیکی اسماء و صفات

بساطت اسمای الهی

بازگشت کثرت اسماء و صفات به علم ذاتی حق

صفات محیط و محاط

ترتیب امهات صفات

اسمای ذات، صفات و افعال

مفاتیح غیب و اسمای مستأثره

مفاتیح شهادت، و عالم اعیان

کاربرد تنبیه در اصطلاح اهل معرفت

دولت اسما و شرایع الهی

ظهور دولت جمیع اسما در انسان کامل

ظهور اسم ظاهر و اسم بودن همه اعیان و مظاهر

عینیت حق با اسم ظاهر در مقام فعل

کلیت و شمول نسبی اسما

هفت اشکال بر عینیت علم الهی با عقل اول

نیاز منطق به نفس الامر در صدق و کذب قضایای ذهنی و عدمی

تعریف حکیم سبزواری از نفس الامر

نفس الامر از دیدگاه علامه طباطبایی

عینیت نفس الامر با عقل اول و نفس کلی

اسما و صفات الهی در روایات

ثمره معرفت اسما و صفات

صفات ذاتی در روایات

نامحدود بودن صفات الهی

شناخت اسمای الهی و مخلوقات به خداوند

مؤمنان، جنود الهی

مسیر شناخت اسمای الهی

مظاهر اسما و صفات در روایات

تفسیر عرفانی تمایز در اعدام

توجیه فلسفی صدور کثیر از واحد

مراد از واحد بالعدد بودن صادر نخست

وحدت اطلاقی و وحدت ظلی

وحدت صادر نخستین از دیدگاه صدرالمتألهین

وحدت اطلاقی ظلی عالم و نقش انسانی

اشتمال نفس بر مقامات متکثر

بیان صدرالمتألهین درباره عبارت اهل معرفت و عدمی بودن عوالم

صادر نخستین نبودن عقل اول

تأکید بر قاعده الواحد

دو چهره صادر نخست

دلیل بر استناد کثرت به فیض الهی

دو لحاظ از وحدت شخصی وجود

اعیان ثابته

منشأ و حقیقت اعیان ثابته

تقاضای اعیان ثابته و ظهور کثرت

اقتضای اسما و صفات و تقاضای اعیان

تفاوت اعیان ثابته و ثابتات ازلیه

اعیان ممکن و ممتنع

امتناع فلسفی و امتناع عرفانی

تقاضای ظهور اعیان ثابته

اعیان نشئه اخروی

انسان کامل؛ مظهر جمیع اسما

صفات موجودات، مظهر صفات الهی

علم حق به اعیان ثابته

جهات تأثیر و تأثر در اسما و اعیان

توجیه کثرت در عرفان نظری و فلسفه

اقوال مختلف درباره علم سابق الهی به مخلوقات

عینیت مصداقی ماهیت با وجود

نشئات پنج‌گانه ماهیات

دامنه معرفت انسان

حجاب‌های ظلمانی و نورانی معرفت

آیت حقیقیِ حق بودن موجودات

ظهور وجه گستره و فیض منبسط

مراد از ثبوت و وجود اعیان در عدم

جهان آرایی فلسفی و عرفانی

مزایای ده‌گانه بینش عرفانی

نفی نسبت اعیان ثابته و هستی مطلق

احدیت، فیض اقدس، اعیان ثابته و فیض مقدس

وجوه اشتراک و اختلاف اعیان ثابته و صور مرتسمه

مفهومی نبودن کثرت در مقام احدیت

اعیان ثابته در عبارات قونوی

علم اجمالی و علم تفصیلی به اعیان ثابته

نفی امکان ادراک ذات الهی

ادراک اسما و نفی احاطه به ذات

حکایت اسم‌های متکثر از ذات واحد

ازلی بودن فیض و نور واحد الهی

ربوبیت مطلق و عبادت انسان کامل

مواجهه تام وجه الله با همه اشیاء

معرفت حق به ذات حق و معرفت از راه نفس

البته همان‌طور که اشاره شد، مباحث جلد دو عقلانیت شهود بسیار گسترده‌تر و جامع‌تر از آن است که در این مختصر بگنجد. لذا از کسانی که علاقه دارند به صورت تفصیلی با مباحث این کتاب آشنا شوند، دعوت می‌شود که به بخش فهرست تفصیلی کتاب مراجعه نمایند.

گفتنی است کتاب شریف عقلانیت شهود جلد 2 توسط مرکز بین المللی نشر إسراء منتشر شده است. و پایگاه اینترنتی کتابجا افتخار دارد که می‌تواند این کتاب ارزشمند را با نازل‌ترین قیمت و ارسال رایگان به سراسر کشور، خدمت شما سالکان عزیز تقدیم نماید.

کتابجا؛ پایگاه جامع کتاب ایران

حضرت آیت الله جوادی آملی

زندگینامه شخصی و علمی

حکیم متأله، آیت الله جوادی آملی از دانشمندان برجسته معاصر و از مفسران ژرف‌اندیش قرآن کریم است که بر اثر نبوغ و خلاقیت علمی و بهره‌گیری از اساتید برجسته در معرفت و معنویت، به جامعیت در علوم عقلی و نقلی اسلامی رسیده است، و در این زمینه شاگردان مستعد فراوانی را در مکتب فکری خود پرورانده و ده‌ها اثر عمیق علمی به جهان علم و معرفت عرضه نموده است.

عبدالله جوادی آملی در سال 1312 شمسی در استان مازندران، شهر آمل در خانواده‌ای روحانی و مبلّغ احکام و معارف الهی چشم به جهان گشود و پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در زادگاه خود، بر اثر علاقه خانوادگی به روحانیت و ایفای رسالت روحانی درباره دین و ترویج آن در سال 1325 شمسی به حوزه علمیه آن شهر وارد شد و از محضر پدر بزرگوارش، مرحوم حجت الاسلام میرزا ابوالحسن جوادی آملی و دیگر شخصیت‌‌های علمی و برجسته آن روزگار بهره برد و مقدمات علوم حوزوی و مقداری از سطوح متوسط (ادبیات عرب، منطق، اصول فقه، فقه، تفسیر قرآن و حدیث) را به مدت پنج سال آموخت. همچنین پایه‌‌های سلوک معنوی و اخلاقی و تهذیب و تهجد او در مدرسه امام حسن عسکری (علیه‌السلام) آن شهر محکم شد.

در سال 1329 شمسی به تهران هجرت کرد و به مدت پنج سال در مدرسه مروی آن شهر به ادامه تحصیل علوم دینی در محضر شخصیت‌‌های علمی بزرگ آن عصر، مانند شیخ محمدتقی آملی، علامه حاج شیخ ابوالحسن شعرانی، محی‌الدین الهی قمشه‌ای و محمد حسین فاضل تونی پرداخت و در کنار دروس فقه و اصول به فراگیری علوم عقلی و عرفانی نیز اهتمام ورزید و همزمان تدریس علوم اسلامی را نیز آغاز کرد.

در سال 1334 شمسی به حوزه علمیه قم هجرت کرد و نهایی‌‌ترین دروس تخصصی حوزوی را در محضر استادانی چون آیت الله سید محمد حسین بروجردی، آیت الله سید محمد محقق داماد، آیت الله میرزا هاشم آملی، حضرت امام خمینی و علامه طباطبایی فرا گرفت.

او از همان دوران دانش اندوزی در تهران، در حالیکه نزد اساتید و اساطین فن دروس اسلامی را تلمّذ نمود، تدریس رشته‌های گوناگون معقول و منقول اسلامی را آغاز کرد و هم اکنون حدود 60 سال از عمر پربرکت تدریس او می‌گذرد. ایشان ضمن تدریس سایر علوم اسلامی به تفسیر قرآن مجید اهتمام ویژه‌ای داشته و دارد، و تدریس تفسیر قرآن کریم را از سال 1355 آغاز کرده و در سال 1398 به پایان رساند.

روش و سلوک علمی استاد

مراد از سلوک علمی، اوصاف و ویژگی‌‌های روحی و فکری علامه جوادی آملی در محور تعلّم، پژوهش، تدریس، تعلیم و تألیف است. اثر هر مؤلف آیینه اخلاق علمی اوست و آثار آیت الله جوادی به‌ ویژه تفسیر «تسنیم» نیز مظهر مکارم و معالی اخلاق علمی مفسر بزرگوار آن است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

1. آزاد اندیشی علمی: آزاد اندیشی علمی آیت الله جوادی را در نقد و ارزیابی اندیشه‌های عقلی صاحبان مکاتب گوناگون فلسفی و عرفانی و نیز اندیشه‌های تفسیری استوانه‌های بزرگ دانش تفسیر مانند طبری، شیخ طوسی، صدرالمتألهین شیرازی، محی الدین عربی، محمد عبده، سید محمود آلوسی، قرطبی، زمخشری، فخر رازی، علامه بلاغی و علامه طباطبایی، می‌توان مشاهده کرد.
2. جامع نگری علمی: جامعیت علمی و بهره‌مندی فراوان ایشان از علوم گوناگون اسلامی به ویژه علوم ادبی و بلاغی، منطق و فلسفه و کلام و عرفان، اصول و فقه و تفسیر و حدیث موجب شده تا در بررسی هر مسئله و مبحث از مسائل و مباحث علمی از یک‌سونگری پرهیز شده، با نگاهی جامع به نقد و ارزیابی و تحلیل علمی درباره آن بپردازد.
3. سعه صدر علمی: این ویژگی استاد، در برخورد با اندیشه‌ها، مکاتب و پرسش‌های دیگران موجب شده تا هم مجلس درس او پذیرای جمع فراوانی از دانش پژوهان گردد و هم آثار او و از جمله تفسیر تسنیم جایگاه مناسبی برای طرح اشکالات و شبهات مطرح شده درباره معارف و احکام قرآنی باشد. طرح آرای مخالفان برون دینی و درون دینی از جلوه‌های این خُلق ستوده است.
4. خضوع علمی: خضوع علمی استاد، در ساحت معارف قرآنی و روایی، در جای جای آثار گوناگون و از جمله تسنیم آشکار است.
5. روشمندی در استنباط علمی: از بزرگ‌ترین شاخصه‌‌های پژوهشی و آموزشی علامه جوادی «روشمندی» است که از جلوه‌های سلوک علمی ایشان به شمار می‌آید، چنان که در تفسیر تسنیم بدون دخالت دادن ذوق و سلیقه خود یا دیگران و پرداختن به استحسانات عقلی و عرفی، بلکه با پایبندی به منهجی قویم و محکم و بر اساس اصول پایه‌ای شناخت قرآن به آن می‌پردازد و هیچ‌گاه از مرز ضابطه‌مندی گامی فراتر نمی‌نهد.
6. مخاطب محوری در تعلیم: مراد از این ویژگی، توجه به نیازهای علمی و همچنین سطح فهم و اندیشه مخاطب و میدان دادن به پرسش‌ها و نقدهای اوست. این خصیصه یکی از علل حجیم شدن برخی آثار مانند رحیق مختوم و تسنیم است، چنان که تفسیر المیزان در آغاز در دو جلد تدوین شد و پس از حضور شاگردانی فهیم و سختکوش چون شهید آیت الله مطهری و آیت الله جوادی در محضر علمی علامه طباطبایی به بیست جلد گسترش یافت.
7. قدرشناسی از استادان و پیشگامان: آیت الله جوادی در جای جای آثار خود از پیشگامان دانش ‌های گوناگون اسلامی از جمله تفسیر و علوم قرآن و میراث گرانقدر آنان قدردانی کرده است. از جمله، استاد خود علامه طباطبایی (قدس‌سرّه) را بارها به عظمت ستوده است.
8. رعایت ادب و انصاف در نقد: آیت الله جوادی در آثار گوناگون علمی خود هم به طرح و نقد آرای دانشمندان پیشین پرداخته و هم دیدگاه‌های معاصران را در میزان نقد و ارزیابی سنجیده است؛ امّا همواره عفت قلم و نزاهت نوشتار را از هر گونه نقد تند و طعن زننده و گزنده و پرخاش ویرانگر رعایت کرده و نقدهایش همراه با ادب، انصاف و لطافت در تعبیر است.

فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی

آیت الله جوادی آملی که حدود 13 سال محضر قائد بزرگ انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی را درک کرده و از اندیشه‌ها و خُلق و خوی او الهام گرفته بود پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، از زمینه سازان انقلاب بود و با ترویج افکار مترقی امام خمینی، جامعه را به سوی تقلید از امام بلکه تأسی فراگیر و همه جانبه، به ایشان سوق می‌داد و از همین رو چند بار در دوران ستمشاهی از تبلیغ و سخنرانی ممنوع و بازداشت شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در سال 1358 شمسی با حکمی از سوی امام خمینی در مسند قضاوت قرار گرفت و همچنین به عضویت شورای عالی قضایی درآمد و در آن نهاد حکومتی تهیه پیش نویس لوایح قضایی را بر عهده گرفت.

ایشان در انتخابات مجلس خبرگان رهبری (دور اول و دوم) نیز از سوی مردم استان مازندران به نمایندگی آن مجلس برگزیده شدند.

آیت الله جوادی آملی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، سفرهای تبلیغی برون مرزی متعددی به کشورهای آمریکا، ایتالیا، فرانسه، انگلستان، آلمان، سوئیس، اتریش، اتحاد جماهیر شوروی سابق و سوریه و لبنان داشته که مهم‌ترین آن‌ها سفر به مسکو در سال 1367 شمسی مطابق 1988 میلادی برای ارائه و تبیین پیام امام خمینی به میخائیل گورباچف، رهبر اتحاد شوروی سوسیالیستی سابق و همچنین سفر او به نیویورک در سال 1379 شمسی مطابق 2000 میلادی برای ارائه پیام رهبر جمهوری اسلامی ایران، آیت الله خامنه‌ای به نشست هزاره ادیان بود.

اکنون آیت الله جوادی آملی ضمن ادامه تدریس تفسیر قرآن کریم و خارج فقه به عنوان یک مرجع دینی و علمی در تولید اندیشه‌های متعالی در عرصه‌های مختلف علوم عقلی و نقلی نقش آفرینی کرده و ضمن پاسخگویی به مراجعات علمی و عملی جامعه اسلامی با رصد کردن حرکت‌های علمی و فرهنگی جهانی رسالت خود را در جامعه جهانی با رهنمودها، نظریات، اندیشه‌ها و هدایت‌های عالمانه و حکیمانه و تولید آثار علمی ایفا می‌نماید.