تفسیر تسنیم جلد دوم

آیت الله جوادی آملی

تفسیر سوره مبارکه بقره؛ آیات 1 – 29

تفسیر تسنیم جلد 2؛

کتابجا؛ مفسر حقیقی قرآن کریم، پیامبر گرامی اسلام (ص) و اوصیای گرانقدر او هستند که می‌توانند در پرتو هدایت الهی، با بهره‌گیری از منبع بیکران علم لدنی خویش، حجاب‌های لفظی و معنوی قرآن را کشف نموده و به اندازه طاقت بشری، بواطن آن را ظاهر نمایند.

علاوه بر این تفاسیر نوارانی، در طول تاریخ اسلام بزرگان و فرزانگانی هم بوده‌اند که با بهره‌گیری از فروغ وحی و گوهر کلام ائمه اطهار (ع) توانستند، قدم در این راه صعب گذاشته و سهمی در کشف اسرارِ نهفته در دل آیات الهی داشته باشند.

یکی از نمونه‌های بارز این تلاش‌ها در دوران معاصر تفسیر شریف المیزان، اثر ماندگار مرحوم علامه طباطبایی، است که هم میراث مفسرین سابق را تکمیل نمود و هم راه تکامل مباحث تفسیری را برای مفسران لاحق باز کرد.

اکنون یکی از شاگردان برجسته آن بزرگوار قدم در جای پای استاد خویش نهاده و با بهره‌گیری از اسلوب و ساختار کلی تفسیر المیزان، تفسیری گرانسنگ را به همه دوستدارن حق و حقیقت تقدیم نموده است.

تفسیر تسنیم جلد دوم، تألیف آیت الله جوادی آملی، که در پیش روی شما قرار دارد، تفسیری وزین، پر محتوا و در نوع خود منحصر بفرد است.

ویژگی‌های تفسیر تسنیم

از ویژگی‌های بارز این تفسیر می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

الف) تفسیر قرآن به قرآن؛ رویکرد اصلی تفسیر تسنیم در تبیین و تفسیر آیات شریف، مراجعه به خود قرآن کریم است. در اصطلاح مشهور این چنین تفسیری را تفسیر قرآن به قرآن می‌خوانند. خصوصیت بارز تفسیر تسنیم آن است که این روش را در حد اعلا مورد استفاده قرار داده است.

ب) جامعیت تفسیر تسنیم؛ ویژگی دوم تفسیر تسنیم، جامعیت آن است. به این معنا که در تفسیر آیات، همه جوانب آن را در نظر گرفته است. یعنی به فراخور هر آیه‌ای، مباحث روایی، ادبی، تاریخی، اخلاقی، فقهی، اصولی، کلامی، فلسفی، عرفانی و … مطرح نموده است. به عبارتی تمام جنبه‌های علمی آیات را مورد توجه قرار داده است.

ج) توجه به نظرات موافق و مخالف؛ مفسر تسنیم در تفسیر آیات به این صورت به این صورت عمل نموده است که مباحث مهمی را که مفسران بزرگ شیعه و سنی نقل کرده‌اند به صورت تفصیلی بیان نموده و آنها را مورد نقد و بررسی قرار داده است.

د) برداشت نکات ناب نهفته در آیات؛ نکته قابل توجه دیگر این تفسیر، توجه به مفاهیم بلندی است که به صورت غیر مستقیم از آیات برداشت می‌شود. این نکات در پایان هر آیه، تحت عنوان «لطایف و اشارات» آورده شده است. این بخش از تفسیر، از آن جهت که نکات بدیع و منحصر به فردی را بیان نموده است، می‌تواند تشنه کامان معارف حقیقی و بدیع الهی را سیراب نماید.

ه) هماهنگی با روایات تفسیری و براهین عقلی؛ رویکرد مصنف در نگارش این تفسیر، هماهنگی و همراهی قرآن با معارف روایی و براهین عقلی است. از همین رو برای تفهیم مباحث قرآنی، به وفور از آنها استفاده نموده است. این رویکرد باعث شده است که مباحث تفسیری، جذاب‌تر و شیرین‌تر شود.

و) رعایت اصول اخلاقی؛ از برجستگی‌های آموزنده این تفسیر، روش اخلاقی طرح مباحث آن است. ظهور ادب و اخلاق که در کلام و گفتار مصنف تجلی کرده است، بدون شک تجلی ادب الهی است که در کلام او وجود دارد.

ز) ارائه مباحث در جلسات درس؛ از جمله امتیازات شایسته تفسیر تسنیم این است که مباحث آن پیش از آنکه بر صفحه کاغذ بنشیند، در میان جمع کثیری از طلاب و روحانیون و اهل علم، مطرح شده است و اتقان و پختگی لازم را کسب نموده است. البته پس از این مرحله و در مرحله نگارش نیز در جلسات متعدد با حضور حضرت استاد مورد بازبینی دقیق قرار گرفته است.

گفتنی است تفسیر تسنیم برای آنکه مورد استفاده قشر بیشتری از مردم واقع شود، به زبان فارسی روان نگارش یافته است. اما روان بودن مباحث و دور بودن آنها از پیچیدگی‌های زبانی، بدین معنا نیست که از مباحث بلند و عمیق علمی برخوردار نیست. یعنی علاوه بر اینکه مطالب و مضامین آن از ثقل و وزانت خاصی برخوردار است، با بیانی شیوا و روان نگاشته شده است، تا سنگینی مطلب مانع از دستیابی همگان به مضامین عمیق نباشد.

محتوای تفسیر تسنیم جلد 2؛

این جلد از «تفسیر تسنیم» شامل تفسیر آیات اول تا بیست و نهم سوره بقره است؛ در ابتدای این جلد، پیشگفتاری نسبتا مفصل در مورد سوره بقره آمده است. در این پیشگفتار توضیحاتی کلی درباره سوره بقره و جایگاه آن و نیز اسامی و اوصاف آن آورده شده، سپس غرر آیات و خطوط کلی معارف آن را بیان شده است. همچنین فضلیت فراگیری و تلاوت آن را نیز یادآور شده، و در مورد فضای نزول و زمان و مکان آن نیز توضیحاتی ارائه بیان نموده است. در ضمن این بحث، تفاوت فضای نزول سور مکی و مدنی را نیز به صورت مبسوط شرح داده است. همچنین متناسب با بحث فضای نزول، دورنمایی از موقعیت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مدینه را به دست داده و در راستای همین بحث، تأثیر متقابل فضای نزول و معارف سوره را بیان نموده و موارد آن را به صورت تفصیلی روشن نموده است.

اهم مباحث مطرح شده در جلد دوم تفسیر تسنیم به این شرح است:

سنام قرآن در نگاه برگزيدگان بشر

نامها و اوصاف سوره

خطوط كلّي معارف سوره

فضيلت فراگيري و تلاوت

تفاوت فضاي نزول سور مكي و مدني

دور نمايي از موقعيّت فرهنگي و اجتماعي مدينه

موقعيّت اجتماعي و فرهنگي مدينه پس از هجرت

شرايط سياسي و نظامي مدينه در زمان نزول سوره

تأثير متقابل فضاي نزول و معارف سوره

ويژگيهاي حروف مقطعه

اشتراك سوره‏ها در عدد حروف مقطعه

سخنان ابن عربي درباره حروف مقطعه

رأي ابن عربي درباره «يس» و «ص»

قرآن كريم، كتاب يگانه و مُهَيْمِن

معناي نفي ريب از قرآن

ريب بيمار دلان درباره قرآن و قيامت

ريب كافران و منافقان در دَعْوِي و دعوت قرآن

سرّ اختصاص هدايت قرآن به پارسايان

مراتب قرآن، مظاهر شئون حق

طهارت دل، راه نيل به مراحل برتر قرآن

بهره‏هاي راهيان كوي معرفت قرآن

اسم اشاره دور، براي تعظيم قرآن و خداوند

اقامه نماز، عامل اقامه دين

نقش انفاق در بهره‏مندي از هدايت قرآن

غيب مطلق و نسبي

معيار شناخت غيب و شهادت

رابطه عقيده، اخلاق و عمل

انفاق عامل پيوند عبد با خدا

مدار بهره‏مندي از هدايت برينِ قرآن

وجه ترتب انفاق بر اقامه نماز

رابطه ايمان به قرآن با ايمان به ساير كتب آسماني

رابطه ايمان به وحي با ايمان به رسالت

ايمان اجمالي و تفصيلي به وحي و رسالت

معادباوري پرهيزكاران

مراتب يقين و ايمان اهل آخرت

ويژگي رسالت خاتَم

صفات ثبوتي و سلبي مؤمنانِ به وحي

مقصد متوسط و نهايي نزول وحي

يقين به آخرت بر اثر مشاهده ملكوت

اهميّت انذار در تبليغ و هدايت

راز وعظ ناپذيري كافران

راه ايمان براي كافران گشوده است

مراد از «الذين كفروا» و «الذين امنوا» در قرآن

تعبيرهاي گوناگون از هدايت ناپذيري كافران

قلب روحاني و سمع و بصر درونی

كافران محفوف به دو حجابند

راز بسته شدن دلهاي كافران

گوناگوني مدرَكات و ابزارهاي ادراكي انسان

مراتب مختوم شدن دل

حرمان قلب واژگون، از بركات آسماني

كافران و موانع سير در آيات آفاقي و انفسي

لطايف تعبيري قرآن در افشاي منافقان

اضلال كيفري قرآن نسبت به منافقان

مبناي تقسيم انسانها به مؤمن، كافر و منافق

خودگرايي و خود فراموشي منافقان

راه پيروزي در جنگ عقل و نفس

سنّت الهي در كيفر بيماردلان

كذب خبري و مخبري منافقان

حرمان منافقان از عقل نظري و عملي سليم

اسارت عقل نظري و عملي منافقان

شاخصه عقل عملي سليم

اطلاق حقيقي «شيطان» بر كافران و منافقان

فرق استهزاي منافقان با استهزاي الهي

انسان، نوع متوسط است، نه نوع اخير

وجه اشتراك و افتراق تجارت بشري و الهي

معناي فروش هدايت و خريد ضلالت

تمثيلهاي قرآني درباره اعمال كافران و منافقان

خلود كافران و منافقان در آتش

احاطه قهري خداوند بر كافران و منافقان

آب و آتش در مثلهاي قرآني

نداهاي الهي

عبادت و شكوفايي حقيقت انسان

برهان بر ضرورت عبادت

استمرار عبوديّت بر اثر دوام ربوبيّت

درجات نعمتها و متنعّمان

عبد محض خدا

تحدّي و اعجاز قرآن

ادعاي هماوردي با قرآن و داعيه ربوبيّت

ماده سوختني و آتش‏گيره دوزخ

جهنم هم اكنون موجود است

تفاوت آتش مُلكي و ملكوتي

تجسم اعمال صالحان در بهشت

اتحاد انسان با عقيده، خلق و عمل

معناي عدم استحياي خداوند

عهدهاي خدا و انسان

عظمت عهد الهی

صور گوناگون حفظ و نقض عهد

حيات برزخي و قيامتي انسان

بازگشت انسان به سوي خدا

انسان و تسخير مخلوقات

تسخير متقابل انسانها

سنجش انسان با آسمان و زمين

البته همان‌طور که اشاره شد، مباحث جلد دو تفسیر تسنیم بسیار گسترده‌تر و جامع‌تر از آن است که در این مختصر بگنجد. لذا از کسانی که علاقه دارند به صورت تفصیلی با مباحث این جلد از تفسیر تسنیم آشنا شوند، دعوت می‌شود که به بخش فهرست تفصیلی کتاب مراجعه نمایند.

گفتنی است کتاب شریف تفسیر تسنیم جلد 2 توسط مرکز بین المللی نشر إسراء منتشر شده است. و پایگاه اینترنتی کتابجا افتخار دارد که می‌تواند این کتاب ارزشمند را با نازل‌ترین قیمت و ارسال رایگان به سراسر کشور، خدمت شما قرآن‎‌دوستان عزیز تقدیم نماید.

کتابجا؛ پایگاه جامع کتاب ایران

حضرت آیت الله جوادی آملی

زندگینامه شخصی و علمی

حکیم متأله، آیت الله جوادی آملی از دانشمندان برجسته معاصر و از مفسران ژرف‌اندیش قرآن کریم است که بر اثر نبوغ و خلاقیت علمی و بهره‌گیری از اساتید برجسته در معرفت و معنویت، به جامعیت در علوم عقلی و نقلی اسلامی رسیده است، و در این زمینه شاگردان مستعد فراوانی را در مکتب فکری خود پرورانده و ده‌ها اثر عمیق علمی به جهان علم و معرفت عرضه نموده است.

عبدالله جوادی آملی در سال 1312 شمسی در استان مازندران، شهر آمل در خانواده‌ای روحانی و مبلّغ احکام و معارف الهی چشم به جهان گشود و پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در زادگاه خود، بر اثر علاقه خانوادگی به روحانیت و ایفای رسالت روحانی درباره دین و ترویج آن در سال 1325 شمسی به حوزه علمیه آن شهر وارد شد و از محضر پدر بزرگوارش، مرحوم حجت الاسلام میرزا ابوالحسن جوادی آملی و دیگر شخصیت‌‌های علمی و برجسته آن روزگار بهره برد و مقدمات علوم حوزوی و مقداری از سطوح متوسط (ادبیات عرب، منطق، اصول فقه، فقه، تفسیر قرآن و حدیث) را به مدت پنج سال آموخت. همچنین پایه‌‌های سلوک معنوی و اخلاقی و تهذیب و تهجد او در مدرسه امام حسن عسکری (علیه‌السلام) آن شهر محکم شد.

در سال 1329 شمسی به تهران هجرت کرد و به مدت پنج سال در مدرسه مروی آن شهر به ادامه تحصیل علوم دینی در محضر شخصیت‌‌های علمی بزرگ آن عصر، مانند شیخ محمدتقی آملی، علامه حاج شیخ ابوالحسن شعرانی، محی‌الدین الهی قمشه‌ای و محمد حسین فاضل تونی پرداخت و در کنار دروس فقه و اصول به فراگیری علوم عقلی و عرفانی نیز اهتمام ورزید و همزمان تدریس علوم اسلامی را نیز آغاز کرد.

در سال 1334 شمسی به حوزه علمیه قم هجرت کرد و نهایی‌‌ترین دروس تخصصی حوزوی را در محضر استادانی چون آیت الله سید محمد حسین بروجردی، آیت الله سید محمد محقق داماد، آیت الله میرزا هاشم آملی، حضرت امام خمینی و علامه طباطبایی فرا گرفت.

او از همان دوران دانش اندوزی در تهران، در حالیکه نزد اساتید و اساطین فن دروس اسلامی را تلمّذ نمود، تدریس رشته‌های گوناگون معقول و منقول اسلامی را آغاز کرد و هم اکنون حدود 60 سال از عمر پربرکت تدریس او می‌گذرد. ایشان ضمن تدریس سایر علوم اسلامی به تفسیر قرآن مجید اهتمام ویژه‌ای داشته و دارد، و تدریس تفسیر قرآن کریم را از سال 1355 آغاز کرده و در سال 1398 به پایان رساند.

روش و سلوک علمی استاد

مراد از سلوک علمی، اوصاف و ویژگی‌‌های روحی و فکری علامه جوادی آملی در محور تعلّم، پژوهش، تدریس، تعلیم و تألیف است. اثر هر مؤلف آیینه اخلاق علمی اوست و آثار آیت الله جوادی به‌ ویژه تفسیر «تسنیم» نیز مظهر مکارم و معالی اخلاق علمی مفسر بزرگوار آن است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

1. آزاد اندیشی علمی: آزاد اندیشی علمی آیت الله جوادی را در نقد و ارزیابی اندیشه‌های عقلی صاحبان مکاتب گوناگون فلسفی و عرفانی و نیز اندیشه‌های تفسیری استوانه‌های بزرگ دانش تفسیر مانند طبری، شیخ طوسی، صدرالمتألهین شیرازی، محی الدین عربی، محمد عبده، سید محمود آلوسی، قرطبی، زمخشری، فخر رازی، علامه بلاغی و علامه طباطبایی، می‌توان مشاهده کرد.
2. جامع نگری علمی: جامعیت علمی و بهره‌مندی فراوان ایشان از علوم گوناگون اسلامی به ویژه علوم ادبی و بلاغی، منطق و فلسفه و کلام و عرفان، اصول و فقه و تفسیر و حدیث موجب شده تا در بررسی هر مسئله و مبحث از مسائل و مباحث علمی از یک‌سونگری پرهیز شده، با نگاهی جامع به نقد و ارزیابی و تحلیل علمی درباره آن بپردازد.
3. سعه صدر علمی: این ویژگی استاد، در برخورد با اندیشه‌ها، مکاتب و پرسش‌های دیگران موجب شده تا هم مجلس درس او پذیرای جمع فراوانی از دانش پژوهان گردد و هم آثار او و از جمله تفسیر تسنیم جایگاه مناسبی برای طرح اشکالات و شبهات مطرح شده درباره معارف و احکام قرآنی باشد. طرح آرای مخالفان برون دینی و درون دینی از جلوه‌های این خُلق ستوده است.
4. خضوع علمی: خضوع علمی استاد، در ساحت معارف قرآنی و روایی، در جای جای آثار گوناگون و از جمله تسنیم آشکار است.
5. روشمندی در استنباط علمی: از بزرگ‌ترین شاخصه‌‌های پژوهشی و آموزشی علامه جوادی «روشمندی» است که از جلوه‌های سلوک علمی ایشان به شمار می‌آید، چنان که در تفسیر تسنیم بدون دخالت دادن ذوق و سلیقه خود یا دیگران و پرداختن به استحسانات عقلی و عرفی، بلکه با پایبندی به منهجی قویم و محکم و بر اساس اصول پایه‌ای شناخت قرآن به آن می‌پردازد و هیچ‌گاه از مرز ضابطه‌مندی گامی فراتر نمی‌نهد.
6. مخاطب محوری در تعلیم: مراد از این ویژگی، توجه به نیازهای علمی و همچنین سطح فهم و اندیشه مخاطب و میدان دادن به پرسش‌ها و نقدهای اوست. این خصیصه یکی از علل حجیم شدن برخی آثار مانند رحیق مختوم و تسنیم است، چنان که تفسیر المیزان در آغاز در دو جلد تدوین شد و پس از حضور شاگردانی فهیم و سختکوش چون شهید آیت الله مطهری و آیت الله جوادی در محضر علمی علامه طباطبایی به بیست جلد گسترش یافت.
7. قدرشناسی از استادان و پیشگامان: آیت الله جوادی در جای جای آثار خود از پیشگامان دانش ‌های گوناگون اسلامی از جمله تفسیر و علوم قرآن و میراث گرانقدر آنان قدردانی کرده است. از جمله، استاد خود علامه طباطبایی (قدس‌سرّه) را بارها به عظمت ستوده است.
8. رعایت ادب و انصاف در نقد: آیت الله جوادی در آثار گوناگون علمی خود هم به طرح و نقد آرای دانشمندان پیشین پرداخته و هم دیدگاه‌های معاصران را در میزان نقد و ارزیابی سنجیده است؛ امّا همواره عفت قلم و نزاهت نوشتار را از هر گونه نقد تند و طعن زننده و گزنده و پرخاش ویرانگر رعایت کرده و نقدهایش همراه با ادب، انصاف و لطافت در تعبیر است.

فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی

آیت الله جوادی آملی که حدود 13 سال محضر قائد بزرگ انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی را درک کرده و از اندیشه‌ها و خُلق و خوی او الهام گرفته بود پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، از زمینه سازان انقلاب بود و با ترویج افکار مترقی امام خمینی، جامعه را به سوی تقلید از امام بلکه تأسی فراگیر و همه جانبه، به ایشان سوق می‌داد و از همین رو چند بار در دوران ستمشاهی از تبلیغ و سخنرانی ممنوع و بازداشت شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در سال 1358 شمسی با حکمی از سوی امام خمینی در مسند قضاوت قرار گرفت و همچنین به عضویت شورای عالی قضایی درآمد و در آن نهاد حکومتی تهیه پیش نویس لوایح قضایی را بر عهده گرفت.

ایشان در انتخابات مجلس خبرگان رهبری (دور اول و دوم) نیز از سوی مردم استان مازندران به نمایندگی آن مجلس برگزیده شدند.

آیت الله جوادی آملی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، سفرهای تبلیغی برون مرزی متعددی به کشورهای آمریکا، ایتالیا، فرانسه، انگلستان، آلمان، سوئیس، اتریش، اتحاد جماهیر شوروی سابق و سوریه و لبنان داشته که مهم‌ترین آن‌ها سفر به مسکو در سال 1367 شمسی مطابق 1988 میلادی برای ارائه و تبیین پیام امام خمینی به میخائیل گورباچف، رهبر اتحاد شوروی سوسیالیستی سابق و همچنین سفر او به نیویورک در سال 1379 شمسی مطابق 2000 میلادی برای ارائه پیام رهبر جمهوری اسلامی ایران، آیت الله خامنه‌ای به نشست هزاره ادیان بود.

اکنون آیت الله جوادی آملی ضمن ادامه تدریس تفسیر قرآن کریم و خارج فقه به عنوان یک مرجع دینی و علمی در تولید اندیشه‌های متعالی در عرصه‌های مختلف علوم عقلی و نقلی نقش آفرینی کرده و ضمن پاسخگویی به مراجعات علمی و عملی جامعه اسلامی با رصد کردن حرکت‌های علمی و فرهنگی جهانی رسالت خود را در جامعه جهانی با رهنمودها، نظریات، اندیشه‌ها و هدایت‌های عالمانه و حکیمانه و تولید آثار علمی ایفا می‌نماید.